Janusz Czapiński W Polsce od 1989 r. trwa nieprzerwanie zmiana społeczna, która - jeśli chodzi o tempo, głębokość i zakres - należy do największych, jakich kiedykolwiek doświadczyły państwa porównywalnej wielkości w czasach pokoju (Sztompka, 2000). Zmiana ta w minionych jedenastu latach miała różną dynamikę i obejmowała kolejno różne dziedziny życia, choć w żadnej z poszczególnych dziedzin - niezależnie od tego, kiedy się zaczęła - nie została jeszcze ukończona. Polska jest w nieustającej przebudowie. Po stosunkowo szybko dokonanej zmianie ustroju politycznego, ewoluuje ciągle scena polityczna i główni jej aktorzy; po wprowadzeniu ustawowej reformy ustroju gospodarczego trwa nadal proces przekształcania struktury własności, zasad gry rynkowej i polityki finansowej oraz fiskalnej państwa; rozpoczęte z dużym odroczeniem reformy społeczne i domykająca zmianę ustrojową reforma podziału administracyjnego dalekie są od zakończenia w sensie założonych efektów, kompletności i zgrania z innymi aspektami zmiany.
Każda inicjowana świadomie zmiana społeczna rodzi oprócz skutków zamierzonych także szereg niepożądanych zjawisk, które zazwyczaj - ze względu na słabości nauk społecznych i ekonomicznych oraz złożoność materii - trudno jest precyzyjnie przewidywać, zwalczać i kontrolować. Nie wiemy też, jakie i w jakim wymiarze niepożądane skutki uboczne (np. bezrobocie, nadmierne rozwarstwienie społeczeństwa, wzrost przestępczości i demoralizacja młodzieży, deficyt wymiany handlowej, słabość finansów publicznych) są nieuniknione, a które i w jakim stopniu można było przewidzieć i łagodzić. Eksperyment ze zmianą społeczną w Polsce jest jedyny, niepowtarzalny, bez precedensów. Nie da się zatem odpowiedzialnie, poza sferą dyskursu politycznego, wytyczyć w pełni optymalnej drogi transformacji. Co nie znaczy, że nie da się z powodzeniem korygować tej drogi w trakcie procesu zmiany. Głównym źródłem nauk dla twórców reform są błędy ujawniane podczas wdrażania poszczególnych programów. Nie wystarczy skonstruować intelektualnie spójny i obiecujący program; niezbędne dla jego powodzenia są informacje zwrotne o skutkach realizacji. Informacje takie czerpać można ze wskaźników makroekonomicznych i makrospołecznych, mierzonych instytucjonalnie przez różne wyspecjalizowane agendy państwa, oraz z badań społecznych. Oba źródła są dosyć obfite. Jeśli chodzi o badania społeczne, w minionych jedenastu latach wykonano dużą liczbę projektów badawczych poświęconych kondycji finansowej gospodarstw domowych, kondycji psychicznej ludności, stylom życia, nastrojom społecznym, postawom Polaków wobec różnych aspektów procesu transformacji, preferencjom politycznym, społecznemu odbiorowi kolejnych planów i przedsięwzięć reformatorskich itd. Słabościami większości tych projektów były: ograniczony zakres tematyczny i/lub jednorazowość pomiaru na tej samej próbie respondentów.
1.1. Cel i ogólne założenia projektu Dobry program ewaluacji reform powinien w jednolitym schemacie badawczym obejmować wiele różnych dziedzin (powinien być interdyscyplinarny, tak jak wielopłaszczyznowa i wielokierunkowa jest sama zmiana społeczna oraz jej skutki) i monitorować dynamikę poszczególnych wskaźników społecznych badanych dziedzin, tj. powtarzać co pewien czas ich pomiar na tej samej próbie respondentów z użyciem tych samych narzędzi. Pierwszy warunek nie tylko umożliwia bardziej złożoną i wyczerpującą diagnozę, ale - co ważniejsze - zapewnia kontrolę nad wzajemnym powiązaniem wskaźników z różnych dziedzin życia, a tym samym pozwala eliminować zależności pozorne. Drugi warunek zapewnia minimalizowanie błędów pomiaru wnikających z różnicy prób i narzędzi, ale przede wszystkim umożliwia śledzenie zależności przyczynowo-skutkowych, np. odpowiedź na pytania: czy utrata pracy jest przyczyną depresji psychicznej i alkoholizmu czy też depresja i nadużywanie alkoholu są czynnikami ryzyka utraty pracy i utrudniają jej znalezienie, jakie cechy indywidualne i rodzinne decydują o długotrwałym bezrobociu, co warunkuje szybszą lub wolniejszą adaptację obywateli do kolejnych aspektów zmiany społecznej, a tym samym ocenę reform i ich twórców, czy i w jakim stopniu zmiany poszczególnych zasobów indywidualnych i rodzinnych (np. wykształcenia, dochodów, wsparcia społecznego, wyposażenia gospodarstwa domowego, zdrowia) rzutują na i zależą od zmian w innych zasobach. Diagnoza społeczna jest w zamierzeniu autorów takim właśnie projektem - interdyscyplinarnym i panelowym. Na razie przeprowadzony został jeden pomiar w roku 2000, więc spełniono tylko pierwszy warunek - interdyscyplinarności. Drugi warunek - panelowość - zostanie spełniony, gdy uda się przeprowadzić na tej samej próbie respondentów co najmniej dwa kolejne pomiary1. To zaś zależeć będzie od tego, czy Rada Monitoringu Społecznego2 zdobędzie fundusze na powtarzanie badania w kolejnych latach. Mamy nadzieję, że wyniki realizacji projektu dostarczą użytecznej wiedzy politykom, działaczom gospodarczym i samorządowym odpowiedzialnym za przygotowywanie, wdrażanie i korygowanie reform zmieniających warunki życia Polaków. Chcielibyśmy również dostarczyć społeczeństwu rzetelnej informacji o jego codziennym życiu, jako że wyobrażenia poszczególnych osób o własnej sytuacji życiowej na tle sytuacji życiowej innych ludzi oparte bywają z reguły na wybiórczych obserwacjach, stereotypach lub lansowanych przez media - nierzadko fałszywych - tezach (np. o emerytach czy ogólnie ludziach w podeszłym wieku jako najbardziej ekonomicznie pokrzywdzonej w procesie transformacji kategorii społecznej). Należy się nam wszystkim w miarę trafna, kompleksowa i obiektywna diagnozy głównych źródeł naszych kłopotów życiowych, poczucia dyskomfortu psychicznego, niepewności jutra czy trudności z dostosowaniem się do nowych warunków, ale również korzyści, jakie płyną z kolejnych przekształceń systemowych. Prywatne diagnozy są nazbyt często iluzoryczne, obronne, uproszczone, ogólnie - błędne. 1 Dla wnioskowania o przyczynowości niezbędnym (choć niewystarczającym) warunkiem są minimum trzy pomiary. 1.2. Problematyka badania Projekt obejmuje wiele aspektów związanych z sytuacją gospodarstw domowych i poszczególnych obywateli. Uwzględnione w nim wskaźniki społeczne podzielić można na trzy ogólne klasy:
Wskaźniki opisujące strukturę demograficzno-społeczną gospodarstw domowych nie są w tym programie odrębnym przedmiotem diagnozy; służą jedynie do stratyfikacji grup gospodarstw i ludności po to, aby można było dokonać porównania warunków i jakości życia w przekroju różnych kategorii społecznych wyodrębnionych ze względu na płeć, wiek, wykształcenie, miejsce zamieszkania, status społeczno-zawodowy, stan cywilny, typ rodziny biologicznej itd. Właściwym przedmiotem badania są warunki życia gospodarstw domowych i jakość życia poszczególnych obywateli w powiązaniu ze zmianą społeczną określającą zewnętrzny kontekst i ogólne reguły funkcjonowania. Jednym z głównych problemów i pytań, jakie towarzyszą wszelkim programom zmiany społecznej, jest rozkład wynikających z ich wdrażania korzyści i kosztów w poszczególnych grupach społecznych w różnym horyzoncie czasowym. Także i w tym badaniu interesowało nas, jakie kategorie gospodarstw domowych i obywateli odnajdują się w nowych warunkach i czerpią korzyści z poszczególnych reform, a które grupy społeczne nie potrafią się odnaleźć i przystosować, ponosząc obiektywnie lub subiektywnie więcej strat niż korzyści. Nie możemy, co prawda, na razie w pełni pokazać dynamiki społecznych efektów reform (do tego potrzebne są kolejne pomiary), ale dla niektórych wskaźników istnieją dane z poprzednich lat transformacji, pozwalające przynajmniej z grubsza określić zasadnicze trendy zmian w warunkach i jakości życia w poszczególnych grupach ludności. W tym projekcie podział wskaźników społecznych na poziom życia i jakość życia odpowiada mniej więcej podziałowi na opis sytuacji życiowej (poziom) i na jej psychologiczne znaczenie wyrażone subiektywną oceną respondenta (jakość życia) . Temu merytorycznemu podziałowi odpowiada z grubsza rodzaj jednostki badanej i sposób pomiaru. Dla warunków życia jednostką badaną jest całe gospodarstwo domowe, a dla jakości życia poszczególni dorośli członkowie gospodarstwa. Poziom życia mierzony były metodą wywiadu ankieterskiego z jednym przedstawicielem gospodarstwa domowego (osobą najlepiej zorientowaną w sytuacji; najczęściej była to głowa gospodarstwa domowego). Jakość życia mierzona była natomiast metodą samodzielnego wypełniania kwestionariusza przez respondentów, którymi byli wszyscy dorośli członkowie badanych gospodarstw domowych. Warunki życia gospodarstwa domowego obejmowały:
Jakość życia3 w indywidualnych ocenach dorosłych członków gospodarstwa domowego obejmowała:
Badanie terenowe przeprowadzone zostało przez zawodowych ankieterów GUS w lutym/marcu 2000 r. na specjalnie wylosowanej próbie 3007 gospodarstw domowych i 6435 dorosłych członkach tych gospodarstw (z kontrolowaną poprzez odpowiednie ważenie próby nadreprezentacją mniejszych województw - patrz niżej: schemat doboru próby do badania). 3Podział ten nie jest całkowicie ostry i rozłączny. Także jednak przy opisie warunków życia posługiwaliśmy się skalami ocen subiektywnych, a w części poświęconej jakości życia pytaliśmy nie tylko o oceny, ale również o zachowania (np. palenie papierosów, nadużywanie alkoholu) i obiektywne wydarzenia (np. śmierć kogoś bliskiego, remont mieszkania/domu). |