Diagnoza Szpołeczna

3. METODA BADANIA

Tomasz Panek, Janusz Czapiński i Irena Elżbieta Kotowska

3.1. Organizacja badania

Badanie Diagnoza Społeczna 2003 jest wspólnym przedsięwzięciem naukowym członków Rady Monitoringu Społecznego. Koncepcję badania i jego logistykę opracowała oraz analizę uzyskanych wyników przeprowadziła Rada Monitoringu Społecznego przy współpracy z grupą ekspertów.

W badaniu zastosowano dwa rodzaje nawzajem uzupełniających się ankiet. Pierwsza z nich stanowi źródło informacji o warunkach życia gospodarstw domowych i jest skierowana do głów gospodarstw domowych. Ankieta ta zawiera informacje charakteryzujące gospodarstwo domowe i poszczególnych jego członków oraz wyszczególnione w badaniu obszary warunków życia. Druga z ankiet, przeznaczona dla wszystkich członków badanych gospodarstw domowych, którzy ukończyli 16 lat, miała za zadanie zdobycie informacji o jakości życia poszczególnych ludzi.

Badanie terenowe przeprowadzone przez zawodowych ankieterów GUS w marcu 2003 roku na specjalnie wylosowanej próbie (patrz niżej) objęło 4002 gospodarstwa oraz 9630 ich członków, którzy ukończyli 16 lat2 . Z tego 59% gospodarstw domowych oraz 50% ich członków brało udział także w pierwszej fazie panelu, w marcu 2000 roku. W stosunku do prób z 2000 r. powtórzono badanie na 79% gospodarstw i 74% indywidualnych respondentów. Informacje o tych jednostkach badania, tworzących panel, stanowiły podstawę do analizy zmian struktury demograficznej oraz warunków i jakości życia gospodarstw domowych i ich członków w latach 2000-2003.

Nadzór nad przebiegiem badania ankietowego sprawowało od strony organizacyjnej Biuro Badań i Analiz Polskiego Towarzystwa Statystycznego.

Aby zachęcić respondentów do wyrażenia zgody na powtórne badanie, poinformowano ich, że wśród uczestników rozlosowane zostanie 10 nagród każda w wysokości 1000 zł netto. I tak się w stało.

² Dla potrzeb tego raportu wykorzystano dane z 3927 gospodarstw i od 9370 indywidualnych respondentów. Dane z pozostałych gospodarstw i od pozostałych respondentów pominięto z powodu konieczności ponownego sprawdzenia ich wersji elektronicznej z wersją papierową.

3.2. Schemat doboru próby do badania

W pierwszym etapie badania, przeprowadzonym w marcu 2000 roku, obserwacją objęto 3007 gospodarstw domowych, a w ich ramach wszystkie dostępne osoby dorosłe (w liczbie 6435). W drugiej fazie badania, zrealizowanego także w marcu, w 2003 roku założono, że obserwacją zostanie objęte przynajmniej 4000 gospodarstw domowych. Przede wszystkim podjęto próbę ponownego ankietowania tych samych gospodarstw domowych co w pierwszej fazie panelu oraz wszystkich ich członków, którzy urodzili się nie później niż w marcu 1988 roku. W efekcie udało się zbadać 2373 gospodarstwa domowe, które brały także udział w pierwszej fazie badania oraz w ich ramach 4875³ osób. W celu osiągnięcia założonej liczebności gospodarstw domowych poddanych obserwacji w drugiej fazie panelu wylosowano uzupełniającą próbę podstawową oraz dwie próby rezerwowe o tej samej strukturze i liczebnościach.

Gospodarstwa domowe były losowane do badań, zarówno w pierwszej jak i w drugiej fazie badania, z użyciem losowania warstwowego dwustopniowego. Przed losowaniem, gospodarstwa powarstwowano według województw, a następnie w ramach województw według klasy miejscowości zamieszkania wyróżniając duże miasta (powyżej 100 tys. mieszkańców), małe miasta (poniżej 100 tys. mieszkańców) oraz wieś. Jednostkami losowania pierwszego stopnia w warstwach miejskich w poszczególnych województwach były rejony statystyczne (obejmujące co najmniej 250 mieszkań), a w warstwach wiejskich obwody statyczne. Na drugim stopniu losowano systematycznie po dwa mieszkania z uporządkowanej losowo listy mieszkań, niezależnie wewnątrz każdej z warstw utworzonych na pierwszym stopniu.

W pierwszej fazie badania (2000 r.) zastosowano losowanie tej samej liczby gospodarstw domowych z każdego województwa, tak aby uzyskać stosunkowo duże liczebności gospodarstw także w województwach o relatywnie niskich liczebnościach gospodarstw domowych. Założono, że oszacowania parametrów dla Polski ogółem będą otrzymywane jako średnie ważone z danych wojewódzkich. W drugim etapie badania (2003 r.) liczebności gospodarstw domowych wylosowanych do próby w poszczególnych województwach były wprost proporcjonalne do udziału liczebności gospodarstw w województwach w liczebności gospodarstw w skali całego kraju, czyli w populacji generalnej. W przypadku odmowy gospodarstw domowych uczestniczeniu w badaniu, podmieniano je gospodarstwami z prób rezerwowych, należącymi do tego samego rejonu statystycznego.

Uzyskane w badaniu wyniki, w celu zachowania ich reprezentatywności, tak dla badania w 2003 roku, jak dla panelu 2000-2003 w skali kraju oraz dla poszczególnych województw i wyróżnionych klas miejscowości zamieszkania, podlegały odpowiedniemu ważeniu. Wartości wag analitycznych zależały od różnicy pomiędzy częstościami udziałów zbadanych gospodarstw domowych w przekrojach klasyfikacyjnych uzyskanych w łącznej klasyfikacji według województw i 3 klas miejscowości zamieszkania a rzeczywistymi częstościami tych udziałów w populacji generalnej w 2002 roku (dane Narodowego Spisu Powszechnego 2002). Następnie próba została skorygowana ze względu na strukturę ludności według województw, miejsca zamieszkania w podziale miasto i wieś, wieku i płci oraz wykształcenia. Taki sposób postępowania zapewnił założoną liczebność próby oraz jej reprezentatywność w skali kraju oraz w wyróżnionych przekrojach klasyfikacyjnych.

³ Dla potrzeb tego raportu wykorzystano dane z 2353 gospodarstw i od 4775 indywidualnych respondentów. Dane z pozostałych gospodarstw i od pozostałych respondentów pominięto z powodu konieczności ponownego sprawdzenia ich wersji elektronicznej z wersją papierową.

3.3. Podstawowe pojęcia i klasyfikacje

W badaniu przeprowadzonym w 2003 roku wyróżnione zostały dwa podstawowe typy jednostek, a mianowicie gospodarstwa domowe oraz członkowie gospodarstw domowych, którzy ukończyli 16 lat. W ramach gospodarstw domowych badaniu podlegały gospodarstwa jednoosobowe oraz wieloosobowe. Za gospodarstwo domowe jednoosobowe uważa się osobę utrzymującą się samodzielnie, tzn. nie łączącą swoich dochodów, bez względu na to, czy mieszka sama czy też z innymi osobami. Natomiast pod pojęciem gospodarstwa domowego wieloosobowego rozumie się zespół osób mieszkających razem i wspólnie utrzymujących się.

W badaniu zastosowano następujące przekroje klasyfikacyjne gospodarstw domowych:

grupa społeczno-ekonomiczna, wyodrębniona na podstawie źródła utrzymania,
klasa miejscowości zamieszkania,
typ gospodarstwa, ustalony na podstawie liczby rodzin i typu rodziny biologicznej,
województwo zamieszkania.

Źródło utrzymania gospodarstwa stanowiło podstawę do wyodrębnienia siedmiu podstawowych grup społeczno-ekonomicznych:

gospodarstwa domowe, których wyłącznym lub głównym (przeważającym) źródłem utrzymania jest dochód z pracy najemnej w sektorze publicznym lub prywatnym, z wykonywania pracy nakładczej oraz na podstawie umów agencyjnych - gospodarstwa pracowników;
gospodarstwa domowe, których wyłącznym lub głównym (przeważającym) źródłem utrzymania jest łączny dochód z pracy najemnej i użytkowanego gospodarstwa rolnego o powierzchni użytków rolnych powyżej 1 ha - gospodarstwa pracowników użytkujących gospodarstwo rolne;
gospodarstwa domowe, których wyłącznym lub głównym (przeważającym) źródłem utrzymania jest dochód z gospodarstwa rolnego o powierzchni użytków rolnych powyżej 1 ha (łącznie z użytkownikami działek do 1 ha użytków rolnych i właścicielami zwierząt gospodarskich nie posiadających użytków rolnych, jeśli dochód z nich stanowi wyłączne lub główne źródło utrzymania) - gospodarstwa rolników;
gospodarstwa domowe, których wyłącznym lub głównym (przeważającym) źródłem utrzymania jest praca na własny rachunek poza rolnictwem lub wykonywanie wolnego zawodu - gospodarstwa pracujących na własny rachunek;
gospodarstwa domowe, których wyłącznym lub głównym (przeważającym) źródłem utrzymania jest emerytura - gospodarstwa emerytów,
gospodarstwa domowe, których wyłącznym lub głównym (przeważającym) źródłem utrzymania jest renta - gospodarstwa rencistów,
gospodarstwa domowe, których wyłącznym lub głównym (przeważających) źródłem utrzymania są źródła niezarobkowe poza emeryturą lub rentą - gospodarstwa utrzymujących się z niezarobkowych źródeł.

W zaproponowanej klasyfikacji typ gospodarstwa, wyróżniony na podstawie liczby rodzin i typu biologicznego rodziny, obejmuje następujące kategorie:

gospodarstwa jednorodzinne: małżeństwa bez dzieci, małżeństwa z dziećmi (jedno dziecko, dwoje oraz troje i więcej), rodziny niepełne,
gospodarstwa wielorodzinne,
gospodarstwa nierodzinne jednoosobowe,
gospodarstwa nierodzinne wieloosobowe.

Klasa miejscowości zamieszkania jest rozpatrywana w przekroju miasto-wieś, z jednoczesnym podziałem ośrodków miejskich ze względu na wielkość miasta: powyżej 500 tys. mieszkańców, 200-500 tys. mieszkańców, 100-200 tys., 20-100 tys. i poniżej 20 tys. Oprócz powyższych klasyfikacji w badaniu wyróżnione zostały gospodarstwa znajdujące się w sytuacji szczególnej z punktu widzenia możliwości uzyskiwania przez nie dochodów. Sytuacja szczególna określana jest na podstawie informacji o osobach bezrobotnych lub niepełnosprawnych. Rozróżnia się przy tym inwalidztwo prawne (orzeczenie komisji lekarskiej) i biologiczne (na podstawie oświadczenia o kalectwie lub przewlekłej chorobie, ograniczających możliwości wykonywania podstawowych czynności życiowych), co pozwala - naszym zdaniem - na uwzględnienie faktycznego a nie tylko formalnie udokumentowanego zagrożenia wykluczeniem społecznym wynikającym z inwalidztwa. Klasyfikacja według klasy miejscowości zamieszkania oraz województwa jest wspólna dla gospodarstw domowych oraz ich członków. Ponadto w badaniu wyróżniono następujące klasyfikacje członków gospodarstw domowych:

płeć,
wiek,
poziom wykształcenia,
poziom dochodów w gospodarstwie na jedną osobę,
status społeczno-zawodowy.

W przypadku poziomu wykształcenia wyróżniono:

podstawowe i niższe,
zasadnicze zawodowe,
średnie,
wyższe i policealne.

W klasyfikacji osób ze względu na poziom dochodów w gospodarstwie wyodrębniono trzy klasy gospodarstw: o dochodach na osobę mniejszych od 1 kwartyla rozkładu dochodów, większych od 1 kwartyla i mniejszych od 3 kwartyla oraz większych od 3 kwartyla. Wreszcie wyróżniono następujące typy statusu społeczno-zawodowego członków gospodarstw domowych:

pracownicy sektora publicznego,
pracownicy najemnie sektora prywatnego,
prywatni przedsiębiorcy bez rolników,
rolnicy,
renciści,
emeryci,
bezrobotni,
uczniowie i studenci,
inni bierni zawodowo.

3.4. Charakterystyka próby według głównych klasyfikacji

3.4.1. Charakterystyka próby gospodarstw domowych i ich członków

W tabelach C.1 - C.13 (zał. 2) przedstawiono charakterystykę całej próby gospodarstw domowych i ich członków w najważniejszych przekrojach społeczno-demograficznych po zważeniu za pomocą wagi analitycznej. Rozkład gospodarstw według źródła utrzymania i miejsca zamieszkania jest zbliżony do uzyskiwanego w badaniach budżetów gospodarstw domowych. Gospodarstwa pracowników występowały najczęściej, kolejną co do częstości występowania grupą były gospodarstwa emerytów i rencistów. Pogorszenie się sytuacji na rynku pracy w latach 2000-2003, a także stopniowy wzrost liczby osób starszych wpłynęły na zmiany udziału tych dwóch grup gospodarstw domowych: zmniejszył się udział gospodarstw pracowniczych, natomiast wzrósł udział gospodarstw emerytów i rencistów (z 35% do 38%). Udział gospodarstw rolników był stabilny w czasie (4%), podobnie jak odsetek gospodarstw domowych pracowników użytkujących jednocześnie gospodarstwo rolne (także 4%). Gospodarstwa osób utrzymujących się z pracy na rachunek własny stanowiły w obu rozpatrywanych latach 7% ogółu gospodarstw domowych. Nieznacznie powiększył się odsetek gospodarstw o niezarobkowych źródłach utrzymania (z 4% do 5%).

Członkowie gospodarstw pracowników stanowili blisko połowę ludności zbadanej (47%), zaś członkowie gospodarstw emerytów i rencistów - 28%. Udział ludności zamieszkałej w gospodarstwach rolników i gospodarstwach pracowników użytkujących jednocześnie gospodarstwo rolne wynosił 12%, zaś członkowie gospodarstw osób utrzymujących się z pracy na rachunek własny - 8%. Osoby z gospodarstw o niezarobkowych źródłach utrzymania nie przekraczały 5% ogółu zbadanych.

Dwie trzecie gospodarstw zamieszkiwało w miastach, przy czym 14% (15% w 2000 r.) mieszkało w miastach powyżej 500 tys. mieszkańców, zaś około 12% w miastach liczących od 200 do 500 tys. osób. Udział gospodarstw z miast małych i najmniejszych tzn. liczących 20-100 tys. i poniżej 20 tys. mieszkańców wynosił odpowiednio około 20% (21% w 2000 r.) i 12%.

Komentując zmiany struktury gospodarstw domowych według typu rodziny, odwołam się do prawidłowości określonych na podstawie NSP 1988 i NSP 2002. Polegają one na spadku udziału gospodarstw jednorodzinnych (z 75% do 69%) na rzecz wzrostu udziału gospodarstw nierodzinnych (z 20% do 26%), który wynika głównie ze zwiększenia się odsetka gospodarstw jednoosobowych (z 18% do 25%). Zmniejszył się udział rodzin z dziećmi przy jednoczesnym wzroście udziału rodzin niepełnych.

Wśród gospodarstw zbadanych w 2003 r. 76% tworzonych jest przez jedną rodzinę (70% w 2000 r.), przy czym małżeństwa bez dzieci stanowią blisko 22% (25%) w tej grupie gospodarstw (około 17,0% ogółu gospodarstw). Udział rodzin niepełnych wśród gospodarstw jednorodzinnych wynosi 15% (11% przed trzema laty). Odsetek gospodarstw jednorodzinnych jest wyższy od ustalonego na podstawie NSP 2002, a kierunek zmian inny niż obserwowany w skali całej populacji. Udział małżeństw bez dzieci jest zbliżony do ustalonego na podstawie danych NSP, natomiast rodziny niepełne występują rzadziej niż według danych ze spisu (19%).

Nadreprezentacja gospodarstw jednorodzinnych, a także wielorodzinnych w próbie współwystępuje z niedoreprezentowaniem gospodarstw nierodzinnych, a zwłaszcza jednoosobowych. Odsetek gospodarstw wielorodzinnych (blisko 9%) jest prawie dwukrotnie wyższy niż w NSP 2002, natomiast udział gospodarstw nierodzinnych - mimo wzrostu w rozpatrywanym okresie - jest o 10 punktów niższy (16%).

Reasumując, mimo wzrostu udziału gospodarstw tworzonych przez jedną rodzinę, niezgodnego z tendencjami dla całej populacji, struktura gospodarstw według typu rodziny w próbie 2003 r. jest bliższa strukturze całej populacji niż struktura z 2000 r.

W próbie blisko 80% osób było z gospodarstw jednorodzinnych, członków gospodarstw wielorodzinnych było 15%. Terytorialna struktura gospodarstw jest stabilna w czasie. Najliczniej są reprezentowane gospodarstwa z województwa mazowieckiego i śląskiego (po około 13% ogółu gospodarstw wobec 14% w 2000 r.), następnie z województw wielkopolskiego, dolnośląskiego, łódzkiego oraz małopolskiego, stanowiąc łącznie około 58 % badanej zbiorowości gospodarstw (60% w 2000 r.).

Spośród członków zbadanych gospodarstw 10% (1303) stanowiły osoby czasowo nieobecne. Niestety, zaledwie 7% z tych gospodarstw odpowiedziało na pytanie dotyczące przyczyn nieobecności. Najczęściej wskazywano na naukę (40%) oraz pracę poza krajem (27%). Próbą panelową posługiwano się przy analizie ruchu osób w gospodarstwach domowych. Do gospodarstw domowych w okresie 2000-2003 przybyło 327 osób, z czego połowę stanowiły kobiety. Najczęściej przyczyną wejścia do gospodarstwa było urodzenie dziecka (44%), przyczyny zaklasyfikowane jako inne (30%) oraz małżeństwo (23%). Wyraźnie więcej osób opuściło gospodarstwa (499) w latach 2000-2003, w tym 45% stanowiły kobiety. Główną przyczyną odejścia z gospodarstwa był zgon (29%), następnie założenie samodzielnego gospodarstwa (26%) oraz małżeństwo (25%).

Spośród 13,2 tys. członków badanych gospodarstw kobiety stanowiły, tak jak poprzednio, 51%. Nieco ponad jedna trzecia kobiet i mężczyzn zamieszkiwała na wsi (około 38% wobec 36% w 2000 r.), mieszkańcy miast małych i średnich stanowili 31% obu zbiorowości, blisko jedna czwarta zamieszkiwała w miastach dużych i największych (tabl. 3.1).

Podobnie jak w 2000 r. blisko co piąta kobieta i co piąty mężczyzna byli w wieku niemobilnym (45-59 lat), zwiększył się udział kobiet w wieku 60 lat i i więcej (z 17% do 20%), zaś nieznacznie spadł odsetek mężczyzn w tym wieku (z 15% do 14%). Udział dzieci i młodzieży w wieku do 24 lat nie przekraczał 33% w skali całego kraju (tabl. 3.1).

Tabela 3.1. Ludność w gospodarstwach domowych według cech demograficzno-społecznych ⁴

⁴ W tabeli podano wielkości ważone.

3.4.2. Charakterystyka próby indywidualnych respondentów

W tabeli 3.2. przedstawiono charakterystykę całej próby i próby panelowej indywidualnych respondentów w najważniejszych przekrojach społeczno-demograficznych po zważeniu za pomocą wagi analitycznej.

Tabela 3.2. Liczebności i odsetki respondentów w poszczególnych grupach ⁵

⁵ Są to wielkości ważone; w poszczególnych przekrojach może być, ze względu na braki danych, mniej osób niż w próbie ogółem.

3.5. Narzędzia pomiaru i wskaźniki

Wszystkie użyte w badaniu narzędzia pomiaru miały charakter kwestionariuszowy (zob. załącznik 1). Kwestionariusz "demograficzny", służący do opisu struktury gospodarstwa domowego i podstawowej demograficzno-społecznej charakterystyki wszystkich jego członków (część I, działy C i D) oraz kwestionariusz poświęcony warunkom życia (część I, działy od E do M) skierowane były do jednego przedstawiciela każdego z badanych gospodarstw domowych, którego odpowiedzi w wywiadzie ankieterskim zapisywał ankieter. Kwestionariusz poświęcony badaniu jakości i stylu życia (część II) adresowany był do wszystkich dostępnych i wyrażających zgodę na udział w badaniu członków gospodarstwa domowego, którzy ukończyli 16. rok życia, i wypełniany był przez samego respondenta bez udziału ankietera. Większość wskaźników uwzględnionych w badaniu zmiennych stanowią "surowe" odpowiedzi w kwestionariuszach, niektóre są natomiast wskaźnikami analitycznymi, utworzonymi przez proste operacje arytmetyczne na wskaźnikach surowych. Krótka charakterystyka wskaźników dotyczących warunków życia gospodarstw domowych znajduje się poniżej. Wskaźniki dotyczące jakości i stylu życia omówione są natomiast w rozdziałach prezentujących wyniki poświęcone poszczególnym aspektom.

3.5.1. Dochody i sposób gospodarowania dochodami

Dochody są podstawowym czynnikiem warunkującym zaspokojenie potrzeb gospodarstw domowych. W badaniu poddano analizie kategorię dochodu obejmującego wszystkie bieżące pieniężne i niepieniężne dochody netto gospodarstwa domowego. Dochód gospodarstwa domowego, aby prawidłowo spełniał rolę miernika możliwości zaspokojenia potrzeb przez gospodarstwa domowe, powinien zostać skorygowany ze względu na poziom ich potrzeb. W praktyce najczęściej korygowanie to odbywa się przez podzielenie dochodu przez liczbę osób w gospodarstwie, co daje dochód na osobę. Przyjmuje się tym samym założenie, że poziom potrzeb gospodarstwa domowego jest wprost proporcjonalny do liczby osób w gospodarstwie. Założenie to pomija jednak występowanie pewnych oszczędności związanych ze wspólnym gospodarowaniem w ramach gospodarstwa domowego. Oszczędności te są przede wszystkim wynikiem rozkładania się pewnych stałych kosztów ponoszonych przez gospodarstwo domowe na większą liczbę osób. W prowadzonych analizach zastosowano korygowanie dochodów gospodarstw domowych dzieląc je przez tzw. skale ekwiwalentności szacowane na podstawie wydatków gospodarstw domowych. Skale te uwzględniają różnice poziomu potrzeb, wynikające z wielkości gospodarstwa domowego oraz wieku jego członków. Uzyskane w ten sposób dochody ekwiwalentne są porównywalne dla gospodarstw domowych o różnych charakterystykach demograficznych. Ponadto równolegle zostały przedstawione kategorie dochodów na gospodarstwo domowe oraz na osobę. Dochody gospodarstw domowych związanych z rolnictwem (gospodarstwa domowe rolników oraz gospodarstwa domowe pracowników użytkujących gospodarstwo rolne) podlegają znacznemu oddziaływaniu czynników sezonowych. Dlatego też obok miesięcznych dochodów gospodarstw uzyskanych w marcu 2003 roku analizie poddano przeciętne miesięczne dochody netto uzyskane przez gospodarstwa domowe w całym 2002 roku. Do oceny rozpiętości dochodów zarówno w całej badanej zbiorowości gospodarstw jak i w ich wyróżnionych grupach, wykorzystano pierwszy i dziewiąty decyl rozkładu dochodów. Decyl pierwszy (D1) oznacza taki poziom dochodu, że dochody nie wyższe posiada co najmniej 10% gospodarstw w analizowanej populacji, a dochody nie niższe co najmniej 90% gospodarstw z tej populacji. Natomiast decyl dziewiąty (D9) jest takim poziomem dochodów, że dochody nie wyższe posiada co najmniej 90% badanej grupy gospodarstw, a dochody nie niższe co najmniej 10% tej grupy gospodarstw. Czym wyższa wielkość ilorazu D9/D1, tym większa rozpiętość dochodów w badanej populacji gospodarstw domowych. Obok ujęcia obiektywnego, do oceny sytuacji dochodowej gospodarstw domowych zastosowano ujęcie subiektywne. W ujęciu subiektywnym oceny sytuacji dochodowej gospodarstwa domowego opierają się na opiniach członków gospodarstw. Gospodarstwa domowe wskazywały najniższe miesięczne dochody netto pozwalające na powiązanie końca z końcem. Stanowią one pewnego rodzaju subiektywne linie ubóstwa, czyli poziomy dochodów zapewniające zaspokojenie bieżących potrzeb na minimalnym, akceptowanym przez gospodarstwa domowe poziomie. Gospodarstwa domowe oceniały także, jak przy aktualnym dochodzie wiążą koniec z końcem (z różnym stopniem trudności czy też różnym stopniem łatwości). Gospodarstwa domowe w okresie swojego cyklu życiowego dokonują wyborów pomiędzy konsumpcją bieżącą i przyszłą, dążąc do zapewnienia pożądanego poziomu konsumpcji w ciągu pełnego okresu funkcjonowania. Bieżące dochody gospodarstw mogą być przeznaczone nie tylko na zaspokojenie bieżących potrzeb, ale także na tworzenie majątku bądź przyrost oszczędności. Ponadto, dla sfinansowania swoich potrzeb, gospodarstwa domowe mogą korzystać, przy niedostatecznym poziomie dochodów bieżących, z zewnętrznych źródeł zasilania (kredyty, pożyczki). O sposobie rozdysponowania dochodów bieżących decyduje zarówno ich poziom, jak i stopień uzyskania pożądanego poziomu konsumpcji. W badaniu dokonano analizy deklarowanych przez gospodarstwa domowe dochodów gwarantujących im satysfakcjonujący poziom życia teraz i w przyszłości. Mogą być one traktowane jako pewnego rodzaju subiektywne linie dobrobytu, czyli poziomy dochodów pozwalających na zaspokojenie bieżących potrzeb gospodarstw domowych i umożliwiających realizację celów związanych z budową pożądanego poziomu majątku. Ponadto zbadano sposoby gospodarowania dochodami przez gospodarstwa domowe oraz sposoby radzenia sobie w sytuacji gdy stałe dochody gospodarstw nie pozwalają na zaspokojenie ich bieżących potrzeb. Wreszcie dokonano porównania, także na podstawie deklaracji gospodarstw domowych, ich obecnej sytuacji dochodowej z sytuacją sprzed trzech lat, gdy przeprowadzono pierwszą fazę badania.

3.5.2. Wyżywienie

W badaniu oceniono częstotliwość występowania sytuacji, gdy gospodarstwa domowego nie stać na zakupy wystarczających ilości podstawowych artykułów żywnościowych. Dokonano także analizy źródeł pozyskiwania przez gospodarstwa domowe produktów żywnościowych w formie niepieniężnej. Ponadto przestawiono subiektywne oceny odnośnie zmiany poziomu zaspokojenia potrzeb żywnościowych gospodarstw w porównaniu do sytuacji sprzed trzech lat.

3.5.3. Zasobność

W ocenie zasobności gospodarstw domowych dokonano analizy stanu posiadania przez nie wybranych dóbr trwałego użytku i oszczędności oraz zakresu korzystania ze źródeł zasilania zewnętrznego w postaci kredytów i pożyczek. W przypadku nieposiadania przez gospodarstwa domowe dóbr trwałego użytku zbadano, czy wynika to z faktu, że nie mogą sobie na nie pozwolić ze względów finansowych, czy też po prostu nie chcą ich posiadać. W ocenie zasobności gospodarstw domowych pod kątem oszczędności zbadano nie tylko ich wielkość, ale również formy gromadzenia, uwzględniając zarówno lokaty na rynkach finansowych jak i w dobrach rzeczowych. Zbadano także, w jakim celu gospodarstwa domowe gromadzą oszczędności. Dla oceny systemu kredytowania gospodarstw domowych zbadano zakres korzystania przez nie z pożyczek i kredytów oraz wysokość ich zadłużenia. Skoncentrowano się na strukturze podmiotowej kredytodawców i sposobie wykorzystania kredytowych form finansowania gospodarstw domowych, wyróżniając finansowanie potrzeb bieżących oraz wydatków związanych z powiększaniem majątku finansowego i rzeczowego. W badaniu poddano także analizie subiektywne oceny gospodarstw domowych dotyczące zmian stanu ich zasobności materialnej w stosunku do sytuacji sprzed trzech lat.

3.5.4. Warunki mieszkaniowe

W ocenie warunków mieszkaniowych przeanalizowano zakres samodzielności zamieszkiwania przez gospodarstwa domowe oraz zagęszczenie zamieszkiwanych prze nie mieszkań. Następnie skoncentrowano się na tytułach użytkowania przez gospodarstwa domowe mieszkań (np. własność budynku prywatnego czy mieszkania, najem mieszkania itp.). Kolejny blok analiz dotyczył zakresu wyposażenia mieszkań użytkowanych przez gospodarstwa domowe w podstawowe instalacje oraz sposobu ich ogrzewania. Zbadano także zakres nieuiszczania przez gospodarstwa domowe opłat związanych z użytkowaniem mieszkania (czynsz, gaz i energia elektryczna oraz spłata kredytu mieszkaniowego) w terminie oraz skalę zalegania gospodarstw z tymi opłatami. Wreszcie, na zakończenie, dokonano analizy subiektywnych ocen gospodarstw domowych zmiany ich warunków mieszkaniowych w porównaniu do sytuacji sprzed trzech lat.

3.5.5. Kształcenie dzieci

Ocenie poddano skalę niekontynuowania nauki przez dzieci po ukończeniu szkoły podstawowej oraz średniej. Zbadano jednocześnie przyczyny, dla których dzieci rezygnowały z dalszej nauki. Następnie dokonano pomiaru aspiracji gospodarstw domowych w zakresie kształcenia dzieci i oceny szans ich realizacji. Pytano o zadowolenie ze szkół, do których uczęszczają dzieci. Ponadto zbadano częstotliwość występowania w gospodarstwach domowych sytuacji wprowadzania ze względów finansowych ograniczeń w korzystaniu przez dziecko z zajęć dodatkowych, korepetycji, obiadów oraz wpłat na szkołę czy też konieczności zmiany szkoły na inną, wymagającą mniejszych opłat, lub wręcz zrezygnowania z posyłania dziecka do szkoły.

3.5.6. Ochrona zdrowia

Ochrona zdrowia stanowiła największy moduł tematyczny w części dotyczącej gospodarstwa domowego. Interesowało nas, jak często, z jakich form i z jakich placówek służby zdrowia korzystają członkowie gospodarstwa, kto płaci za leczenie, jakie są powody wyboru tych a nie innych miejsc leczenia, na co w zakresie ochrony zdrowia brakuje gospodarstwom pieniędzy, ile gospodarstwo wydało z własnego budżetu w ostatnich 3 miesiącach na różne opłaty związane z ochroną zdrowia (poza obligatoryjną składką).

3.5.7. Kultura i wypoczynek

Analizie poddano skalę ograniczeń uczestnictwa członków gospodarstw domowych w kulturze oraz korzystania z wypoczynku poza miejscem zamieszkania z powodu trudności finansowych. Dokonano także oceny częstotliwości występowania ograniczeń w zakupie dóbr związanych z kulturą i wypoczynkiem, będących wynikiem trudności finansowych. Ponadto przedstawiono subiektywne oceny gospodarstw domowych zmiany w stopniu zaspokojenia ich potrzeb w zakresie kultury i wypoczynku w porównaniu do sytuacji sprzed trzech lat.

3.5.8. Sfera ubóstwa

W analizie sfery ubóstwa oparto się na założeniu, że podstawowym miernikiem sytuacji materialnej gospodarstwa domowego jest jego dochód podzielony przez obliczoną dla niego tzw. skalę ekwiwalentności, innymi słowy rozpatrujemy wyłącznie ubóstwo finansowe gospodarstw domowych (Panek, 2003). Oszacowany według tych założeń dochód nosi nazwę dochodu ekwiwalentnego. Skale ekwiwalentności są parametrami umożliwiającymi porównywanie dochodów gospodarstw domowych o różnych charakterystykach z granicą ubóstwa obliczaną dla gospodarstwa domowego stanowiącego punkt odniesienia (tak zwanego gospodarstwa "standardowego", którego skala ekwiwalentności wynosi 1). Skala ekwiwalentności dla gospodarstwa domowego danego typu wskazuje, ile razy należałoby zwiększyć (lub zmniejszyć) jego dochód, aby osiągnęło ono ten sam poziom konsumpcji, utożsamiany ze stopniem zaspokojenia potrzeb, co gospodarstwo standardowe. Gospodarstwo domowe (a tym samym wszystkie osoby wchodzące w jego skład) uznane jest za ubogie, jeżeli jego rozporządzalny dochód ekwiwalentny jest niższy od pewnego poziomu krytycznego, zwanego granicą ubóstwa, poniżej którego zaspokojenie pewnego minimum potrzeb nie jest możliwe. Jako granicę ubóstwa przyjęto skorygowane minimum socjalne obliczane przez Instytut Pracy i Spraw Socjalnych dla jednoosobowego gospodarstwa pracowniczego. Dla wszystkich pozostałych typów gospodarstw domowych granicę ubóstwa obliczono jako iloczyn skorygowanego minimum socjalnego i odpowiadającej im skali ekwiwalentności. Wartość minimum socjalnego jest tożsama z wartością koszyka dóbr konsumpcyjnych ustalanego dla gospodarstwa domowego o określonych cechach społeczno-ekonomicznych. Zawartość tego koszyka powinna przy tym zapewnić takie warunki bytowe gospodarstwa domowego, które umożliwiają nie tylko reprodukcję jego sił życiowych oraz posiadanie i wychowanie dzieci, ale również utrzymanie więzi ze społeczeństwem (Deniszczuk i Sajkiewicz, 1996). Oznacza to, że minimum socjalne jest znacznie wyższe od granicy ubóstwa zabezpieczającej wyłącznie egzystencję gospodarstw domowych. Minimum socjalne obliczane jest już od 18 lat w oparciu o ten sam koszyk dóbr. Przyjęte rozwiązanie zapewnia jego porównywalność między okresami. Jednocześnie jednak struktura koszyka (struktura wydatków konsumpcyjnych) sprzed kilkunastu lat nie odpowiada aktualnej strukturze wydatków gospodarstw domowych. W efekcie wartość nominalna minimum socjalnego rosła w latach dziewięćdziesiątych znacznie szybciej niż indeks cen konsumpcyjnych, prowadząc do znacznego przeszacowania wartości minimum. Uwarunkowania powyższe spowodowały konieczność korekty w naszym badaniu minimum socjalnego. Ostatecznie jako granicę ubóstwa przyjęto wartość minimum socjalnego z 1990 roku urealnioną dla 1999 roku i lutego 2000 roku oraz 2002 i lutego 2003 roku wskaźnikami wzrostu cen konsumpcyjnych, obliczanymi w oparciu o strukturę wydatków gospodarstw należących do niskich grup dochodowych. Skale ekwiwalentności zostały oszacowane w oparciu o modele ekonomiczne wykorzystujące informacje o wielkości wydatków gospodarstw domowych (Panek, Podgórski i Szulc, 1999). W procedurze tej wykorzystano fakt, że gospodarstwa domowe o różnym składzie w różny sposób dysponują swoimi dochodami. Przykładowo gospodarstwa osób młodych mniej wydają na ochronę zdrowia, a więcej na żywność niż gospodarstwa domowe osób starszych. Jednocześnie przyjęto założenie, że struktura konsumpcji gospodarstw domowych jest odzwierciedleniem ich rzeczywistych potrzeb. Jako gospodarstwo stanowiące punkt odniesienia (czyli gospodarstwo "standardowe"), ze skalą ekwiwalentności równą 1, przyjęto gospodarstwo pracownicze osoby samotnej w wieku od 30 do 59 lat. Wartość skali ekwiwalentności dla innego, dowolnego gospodarstwa domowego możemy wtedy interpretować jako liczbę zawartych w nim "standardowych" gospodarstw (czyli w naszym przypadku "standardowych" osób). Ostatecznie za gospodarstwa domowe ubogie uznano te, których dochody ekwiwalentne były mniejsze od przyjętej granicy ubóstwa. Dla oceny zasięgu ubóstwa i natężenia ubóstwa wykorzystano agregatowe indeksy ubóstwa. Pierwszym z nich, oceniającym zasięg ubóstwa, jest odsetek ubogich, czyli odsetek gospodarstw domowych znajdujących się poniżej granicy ubóstwa. Indeks ten przyjmuje wartość 0 przy braku ubogich gospodarstw i 1, gdy wszystkie gospodarstwa znajdują się poniżej granicy ubóstwa. Indeks ten nie mówi nic o głębokości (natężeniu) ubóstwa w populacji ubogich (przyjmuje taką samą wartość niezależnie od tego, czy ubodzy mają dochody zbliżone do granicy ubóstwa czy też bliskie zeru). Dlatego konieczne jest zastosowanie kolejnego indeksu. Drugą miarę ubóstwa stanowi indeks luki dochodowej ubogich oceniający relatywną głębokość (natężenie) ubóstwa, czyli średnią stosunkową odległość dochodu ekwiwalentnego gospodarstw ubogich od granicy ubóstwa. Jeżeli, przykładowo, indeks luki dochodowej osiągnie wartość 0,2, będzie to oznaczało, że przeciętna zamożność grupy gospodarstw ubogich jest o 20% niższa od granicy ubóstwa. Indeks luki dochodowej przyjmuje wartość 0, jeżeli w badaniu populacji nie ma ubogich gospodarstw oraz wartość 1, gdy dochód każdego ubogiego gospodarstwa wynosi zero.