2. Organizacja i metoda badania

Tomasz Panek i Janusz Czapiński

Badanie Diagnoza Społeczna 2000 jest wspólnym przedsięwzięciem naukowym członków Rady Monitoringu Społecznego. Koncepcję badania i jego logistykę opracowała oraz analizę uzyskanych wyników przeprowadziła Rada Monitoringu Społecznego przy współpracy z grupą ekspertów w zakresie podstawowych reform systemowych⁴ . Badanie gospodarstw domowych w terenie przeprowadzili na przełomie lutego i marca 2000 r. instruktorzy, którzy są pracownikami urzędów statystycznych. Natomiast nadzór nad przebiegiem badania ankietowego sprawowało od strony organizacyjnej Biuro Badań i Analiz Polskiego Towarzystwa Statystycznego.

2.1. Schemat doboru próby do badania

Badaniem objęto 3007 gospodarstw domowych, a w ich ramach wszystkie osoby dorosłe w liczbie 6435. Gospodarstwa domowe zostały wylosowane do badań z użyciem losowania warstwowego dwustopniowego. Przed losowaniem gospodarstwa powarstwowano według województw, a następnie w ramach województw według klasy miejscowości zamieszkania wyróżniając duże miasta (powyżej 100 tys. mieszkańców), małe miasta (poniżej 100 tys. mieszkańców) oraz wieś.

Jednostkami losowania pierwszego stopnia w warstwach miejskich w poszczególnych województwach były rejony statystyczne, a w warstwach wiejskich obwody spisowe. Na drugim stopniu losowano systematycznie po dwa mieszkania z uporządkowanej losowo listy mieszkań niezależnie wewnątrz każdej z warstw utworzonych na pierwszym stopniu. Pierwsze z mieszkań wchodziło do próby podstawowej a drugie do rezerwowej. Zastosowano losowanie tej samej liczby gospodarstw domowych z każdego województwa, tak aby uzyskać stosunkowo duże liczebności gospodarstw także w województwach o relatywnie niskich liczebnościach gospodarstw domowych. Założono, że oszacowania parametrów dla Polski ogółem będą otrzymywane jako średnie ważone z danych wojewódzkich.

Uwzględniając przedstawiony schemat losowania wylosowano próbę podstawową oraz dwie próby rezerwowe o tej samej strukturze i liczebności. W przypadku, gdy niemożliwe było zrealizowanie badania w danym gospodarstwie, gospodarstwo to wymieniano na inne z prób rezerwowych, należące do tego samego rejonu. Taki sposób postępowania zapewnił założoną liczebność próby oraz jej reprezentatywność w skali kraju.

W przypadku zrealizowanej próby ludności (pełnoletni członkowie gospodarstw domowych) zastosowano - dla uzyskania lepszej reprezentatywności dorosłej populacji Polaków - wagi analityczne, utworzone ze względu na rozkład w populacji następujących kategorii stratyfikacyjnych: płeć, wiek, wykształcenie, wielkość miejscowości i województwo (według danych GUS). Przy ważeniu zachowano zasadę, aby nie zmieniać liczebności faktycznie przebadanej próby.

⁴ Ekspertami, których Rada Monitoringu Społecznego zaprosiła do współpracy, byli: dr Katarzyna Tymowska, UW (ochrona zdrowia), dr hab. Janusz Gęsicki, prof. WSP TWP (oświata), dr hab. Tadeusz Szumlicz, prof. SGH (system emerytalno-rentowy), dr Marek Ziółkowski, SGH (administracja publiczna).

2.2. Jednostki badane i ich klasyfikacje

W badaniu wyróżnione zostały dwa podstawowe typy jednostek, a mianowicie gospodarstwa domowe oraz pełnoletni członkowie gospodarstw domowych. W ramach gospodarstw domowych badaniu podlegały gospodarstwa jednoosobowe oraz wieloosobowe. Za gospodarstwo domowe jednoosobowe uważa się osobę utrzymującą się samodzielnie, tzn. nie łączącą swoich dochodów, bez względu na to czy mieszka sama, czy też z innymi osobami. Natomiast pod pojęciem gospodarstwa domowego wieloosobowego rozumie się zespół osób mieszkających razem i wspólnie utrzymujących się.
W badaniu zastosowano następujące przekroje klasyfikacyjne gospodarstw domowych:

• grupa społeczno-ekonomiczna, wyodrębniona na podstawie źródła utrzymania,
• klasa miejscowości zamieszkania,
• typ gospodarstwa, ustalony na podstawie liczby rodzin i typu rodziny biologicznej,
• województwo zamieszkania.

Źródło utrzymania gospodarstwa stanowiło podstawę do wyodrębnienia sześciu podstawowych społeczno-ekonomicznych grup ludności, to znaczy:

• gospodarstwa domowe, których wyłącznym lub głównym (przeważającym) źródłem utrzymania jest dochód z pracy najemnej w sektorze publicznym lub prywatnym, z wykonywania pracy nakładczej oraz na podstawie umów agencyjnych - gospodarstwa pracowników;
• gospodarstwa domowe, których wyłącznym lub głównym (przeważającym) źródłem utrzymania jest łączny dochód z pracy najemnej i użytkowanego gospodarstwa rolnego o powierzchni użytków rolnych powyżej 1,00 ha - gospodarstwa pracowników użytkujących gospodarstwo rolne;
• gospodarstwa domowe, których wyłącznym lub głównym (przeważającym) źródłem utrzymania jest dochód z gospodarstwa rolnego o powierzchni użytków rolnych powyżej 1,00 ha (łącznie z użytkownikami działek do 1,00 ha użytków rolnych i właścicielami zwierząt gospodarskich nie posiadających użytków rolnych, jeśli dochód z nich stanowi wyłączne lub główne źródło utrzymania) - gospodarstwa rolników;
• gospodarstwa domowe, których wyłącznym lub głównym (przeważającym) źródłem utrzymania jest praca na własny rachunek poza rolnictwem lub wykonywanie wolnego zawodu - gospodarstwa pracujących na własny rachunek;
• gospodarstwa domowe, których wyłącznym lub głównym (przeważającym) źródłem utrzymania jest emerytura lub renta - gospodarstwa emerytów i rencistów,
• gospodarstwa domowe, których wyłącznym lub głównym (przeważających) źródłem utrzymania są źródła niezarobkowe poza emeryturą lub rentą - gospodarstwa utrzymujących się z niezarobkowych źródeł.

W zaproponowanej klasyfikacji typ gospodarstwa, wyróżniony na podstawie liczby rodzin i typu biologicznego rodziny, obejmuje następujące kategorie:

• gospodarstwa jednorodzinne: małżeństwa bez dzieci, małżeństwa z dziećmi (jedno dziecko, dwoje oraz troje i więcej), rodziny niepełne,
• gospodarstwa wielorodzinne,
• gospodarstwa nierodzinne jednoosobowe,
• gospodarstwa nierodzinne wieloosobowe.

Klasa miejscowości zamieszkania jest rozpatrywana w przekroju miasto-wieś, z jednoczesnym podziałem ośrodków miejskich ze względu na wielkość miasta: powyżej 500 tys. mieszkańców, 200-500 tys. mieszkańców, 100-200 tys., 20-100 tys. i poniżej 20 tys.

Oprócz wyróżnionych powyżej klasyfikacji w badaniu wyróżnione zostały gospodarstwa znajdujące się w sytuacji szczególnej z punktu widzenia możliwości uzyskiwania przez nie dochodów. Sytuacja szczególna określana jest na podstawie informacji o osobach bezrobotnych lub niepełnosprawnych. Rozróżnia się przy tym inwalidztwo prawne (orzeczenie stosownej komisji lekarskiej) i biologiczne (na podstawie oświadczenia o kalectwie lub przewlekłej chorobie ograniczających możliwości wykonywania podstawowych czynności życiowych), co pozwala - naszym zdaniem - na uwzględnienie faktycznego a nie tylko formalnie udokumentowanego zagrożenia ubóstwem wynikającym z tej przyczyny⁵ . Klasyfikacja według klasy miejscowości zamieszkania oraz województwa jest wspólna dla gospodarstw domowych oraz ich członków. Ponadto w badaniu wyróżniono następujące klasyfikacje członków gospodarstw domowych:

• płeć,
• wiek,
• poziom wykształcenia,
• poziom dochodów w gospodarstwie na jedną osobę,
• status społeczno-zawodowy.

W przypadku poziomu wykształcenia wyróżniono:

• podstawowe i niższe,
• zasadnicze zawodowe,
• średnie,
• wyższe i policealne.

W klasyfikacji osób ze względu na poziom dochodów w gospodarstwie wyodrębniono trzy klasy gospodarstw: o dochodach na osobę mniejszych od 1 kwantyla rozkładu dochodów, większych od 1 kwantyla i mniejszych od 3 kwantyla oraz większych od 3 kwantyla. Wreszcie wyróżniono następujące typy statusu społeczno-zawodowego członków gospodarstw domowych:

• sektor publiczny,
• sektor prywatny - pracownicy,
• prywatni przedsiębiorcy,
• rolnicy,
• renciści,
• emeryci,
• bezrobotni,
• uczniowie i studenci,
• inni bierni zawodowo.

⁵W opracowaniu niniejszym nie wykorzystano w analizie wyników tej kategoryzacji. Nie wykorzystano tu zresztą wielu innych jeszcze danych zebranych w badaniu, o czym czytelnik może się przekonać zaglądając do kwestionariuszy zamieszczonych w załączniku.

2.2.1. Charakterystyka próby gospodarstw domowych

Jak już zaznaczyliśmy, wylosowana do badania próba gospodarstw charakteryzowała się nadreprezentacją z województw o mniejszej populacji. Było to niezbędne dla uzyskania w miarę podobnie reprezentatywnych danych dla wszystkich 16 województw. Jednakże w innych niż wojewódzki przekrojach (typ gospodarstwa, grupa społeczno ekonomiczna, klasa miejscowości zamieszkania) próba taka byłaby drastycznie niezrównoważona. Należało zatem zastosować wagi analityczne, która pozwalałaby przywrócić właściwe proporcje liczebności gospodarstw w próbie w stosunku do wielkości populacji gospodarstw domowych w poszczególnych województwach przy zachowaniu tej samej wielkości próby, jaka faktycznie została przebadana. Próba zważona liczy 3000 gospodarstw (o 7 mniej niż przebadana).

Rozkład gospodarstw w próbie analitycznie zważonej ze względu na główne kryteria klasyfikacyjne przedstawiony został w tabelach 1-3. Jest on zbliżony do uzyskiwanego w badaniach budżetów gospodarstw domowych, co dowodzi reprezentatywności naszej próby.

Tabela 1. Gospodarstwa domowe według grupy społeczno-ekonomicznej i klasy miejscowości zamieszkania

Tabela 2. Gospodarstwa domowe według typu gospodarstwa i klasy miejscowości zamieszkania

Tabela 3. Gospodarstwa domowe według województw i klasy miejscowości

2.2.2. Charakterystyka próby indywidualnych respondentów

Próba dorosłych członków gospodarstw domowych liczyła 6435 respondentów. Ponieważ jej charakterystyka w głównych przekrojach społeczno-demograficznych odbiegała nieco od publikowanych przez GUS danych na temat ludności Polski, należało opracować wagi analityczne. Wagi te uwzględniały interakcję 5 czynników: płci, wieku, wykształcenia, klasy miejscowości zamieszkania i województwa. Starano się przy tym nie przekroczyć liczebności próby rzeczywiście zbadanej. Ostatecznie próba zważona liczy 6403 osoby, a jej szczegółową charakterystykę przedstawiają tabele 4 i 5. Tabela 4 obrazuje rozkład próby ze względu na główne kategorie stratyfikacyjne. Tabela 5 obejmuje dodatkową stratyfikację, która była niezbędna przy analizie danych dotyczących społecznego odbioru reformy emerytalno-rentowej.

Tabela 4. Liczebności respondentów w poszczególnych grupach⁶

⁶ Są to wielkości ważone; w poszczególnych przekrojach może być, ze względu na braki danych, mniej osób niż w próbie ogółem.

Tabela 5. Liczebności respondentów w poszczególnych grupach ⁷

⁷ Są to wielkości ważone; w poszczególnych przekrojach może być, ze względu na braki danych, mniej osób niż w próbie ogółem.

2.3. Narzędzia pomiaru

Wszystkie użyte w badaniu narzędzia pomiaru miały charakter kwestionariuszowy (zob. załącznik). Kwestionariusz "demograficzny", służący do opisu struktury gospodarstwa domowego i podstawowej demograficzno-społecznej charakterystyki wszystkich jego członków (działy C i D) oraz kwestionariusz poświęcony warunkom życia (część I, działy od E do L) skierowane były do jednego przedstawiciela każdego z badanych gospodarstw domowych, którego odpowiedzi w wywiadzie ankieterskim zapisywał ankieter. Kwestionariusz poświęcony badaniu jakości życia (część II) adresowany był do wszystkich dostępnych i wyrażających zgodę na udział w badaniu dorosłych członków gospodarstwa domowego, dla którego wypełniono poprzednie dwa kwestionariusze, i wypełniany był przez samego respondenta bez udziału ankietera.

Większość wskaźników uwzględnionych w badaniu zmiennych stanowią "surowe" odpowiedzi w kwestionariuszach, niektóre są natomiast wskaźnikami analitycznymi, utworzonymi przez proste operacje arytmetyczne na wskaźnikach surowych. Krótka charakterystyka wskaźników poprzedza w kolejnych rozdziałach omówienie wyników z zakresu poszczególnych obszarów diagnozy.